دولت سیزدهم و میراث فرهنگی؛ از نجات‌ بافت تاریخی تا استرداد الواح هخامنشی

به گزارش عصر رویداد؛ میراث فرهنگی مهمترین منبع فرهنگی برای همه ملت‌ها و غنی‌ترین ظرفیت در اختیار جوامع برای گفت‌وگو و برقرار پیوند و احترام کامل به ارزش‌های فرهنگی است، در جهان معاصر راه برون‌رفت از چالش‌ها، توسل به بنیان‌های فرهنگی و بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها در ایجاد و تقویت پیوند بین مردم و جوامع محلی است و یکی از راه‌ها موثر برای تقویت وفاق ملی و تقویت جایگاه و توسعه فرهنگی کشور، برقراری ارتباط موثر با مردم به زبان فرهنگ و بر پایه منابع میراث فرهنگی است.

وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در دو سال اول دولت سیزدهم با احصا مسائل اصلی حوزه میراث فرهنگی و توجه به سرمایه اجتماعی، ضرورت افزایش سواد میراثی، اقدامات موثری را آغاز و محقق کرد؛ در همین چارچوب به منظور دستیابی به اهداف برنامه‌های کلان کشور با رویکردی تحولی اقدام به برنامه‌ریزی و تحقق برنامه‌های عملیاتی با محوریت افزایش سواد میراثی جامعه، مرجعیت‌بخشی به میراث فرهنگی، نهضت معرفی خوانش وروایت‌گری، اتکا و بهره‌مندی از تجربه و دانش پیشکسوتان و متخصصان، ارتقاء جایگاه کشور در مناسبات فرهنگی جهانی و منطقه‌ای، توسعه و مردمی کردن حفاظت از میراث فرهنگی، حمایت از مردم و پیگیری حقوق عامه، بازدید از موزه‌ها و اماکن تاریخی به عنوان کالای فرهنگی اولویت‌دار نزد مردم، دیپلماسی فرهنگی و استرداد اشیا تاریخی کرده است.

دولت سیزدهم و نجات‌بخشی بافت‌های تاریخی

در همین چارچوب در دو سال گذشته اعتبارات حفاظت و صیانت ار میراث فرهنگی کشور بیش از ۵۰درصد افزایش یافت؛ که بلافاصله برنامه ریزی راهبردی بیش از ۲هزار طرح حفاظتی و مرمتی کشور در دستور کار قرار گرفت و بیش ار ۶۰۰ طرح حفاظت و مرمت بناهای تاریخی اجرایی شد.

میراث فرهنگی و الگوی حفاظت بناها و بافتهای تاریخی در روند توسعه همواره با برخی از برنامه های توسعه تعارض داشت، متخصصان و منتقدان این حوزه همواره گله داشتند که میراث فرهنگی در تقابل با حوزه‌های عمرانی پا پس کشیده و تسلیم طرح‌های توسعه می‌شود، در دو سال گذشته حل مسائل و نجات بخشی حداقل دو بافت تاریخی شیراز (به وسعت ۳۶۰هکتار) و مطالعات بافت تاریخی ارومیه( به وسعت ۳۰۷ هکتار) جز اقدامات درخشان دولت سیزدهم است.

در دو سال گذشته همکاری‌های بین بخشی وزارت فرهنگی با دستگاه‌های دیگر برای حفاظت از آثار تاریخی توسعه یافت، بسته اقدام برای احیا و حفاظت از ۱۰۰ روستای تاریخی با همکاری بنیاد مسکن، و مرمت حداقل ۵۰ بنای تاریخی وقفی ( بقاع متبرکه و بناهای عام المنفعه) از نمونه‌های روشن این رویکرد است.

وزارت میراث فرهنگی در دو سال گذشته توجه ویژه ای نیروهای انسانی متخصص از جمله پیشکسوتان، صاحب‌نظران، اساتید وکارشناسان و پژوهشگران در حوزه های مختلف میراث فرهنگی داشت، برگزاری دو دوره چهره‌های ماندگار میراث فرهنگی و تجلیل از ۲۲ چهره شاخص و برجسته، اعطای درجه هنری به استادکاران و مرمتکاران با عنوان میراث داران تمدن، سامان دهی و ایجاد امنیت شغلی برای حدود هزار نیروی متخصص شاغل در پایگاه های ملی و جهانی از نتایج همین رویکرد است.

دولت سیزدهم و صعود ۲رتبه‌ای ثبت جهانی میراث ناملموس

تمرکز بر برنامه‌های ثبت‌های ملی و جهانی در دولت سیزدهم شتاب بیشتری گرفت، در گام اول وزارت میراث فرهنگی سند چشم‌انداز ۱۰ سالانه ثبت جهانی میراث ناملموس را تدوین کرد، در گام دوم شورای سیاست‌گذاری ثبت جهانی با حضور خبرگان، پیشکسوتان میراث فرهنگی برای نخستین بار تشکیل شد، نتایج این دو اقدام، بررسی، اولویت بندی و تشکیل ۲۰۰ پرونده میراث فرهنگی برای ثبت جهانی است.

سال ۱۴۰۰ پرونده برنامه پاسداری از خوشنویسی در یونسکو ثبت شد، در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ در ۲ سال متوالی، با ثبت جهانی ۷ پرونده در فهرست جهانی میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در دولت سیزدهم، ایران در این فهرست با ۲ رتبه صعود اکنون در جایگاه پنجم ثبت آثار جهانی قرار گرفت

امسال سه پرونده هنر تذهیب، افطار و سنت‌های فرهنگی اجتماعی آن و جشن سده در اجلاس جمهوری بوتسوانا در آفریقا، به صورت بین المللی و مشترک تصویب و در فهرست جهانی قرار گرفت.

با ثبت این سه پرونده، مجموع آثار میراث فرهنگی ایران که در فهرست جهانی کمیته بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شده است به ۲۴ عنصر رسید و جایگاه ایران را در میان ۱۸۲ کشور عضو این کنوانسیون، با یک رتبه ارتقا از ششم در سال ۲۰۲۲ به پنجم جهان در ۲۰۲۳ رساند، سال گذشته ایران در رتبه هفتم جهان قرار داشت که با ثبت جهانی ۴ پرونده (شب یلدای ایرانیان، هنر سوزن‌دوزی ترکمن، هنر ساختن و نواختن عود، مهارت پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی) رتبه ایران به ششم جهان ارتقا یافته بود.

این در حالی است که ایران برای نخستین بار ۵ اثر منظر فرهنگی ماسوله، منظر فرهنگی الموت، گنبد علویان، مجموعه بسطام، مجموعه تربت جام را در فهرست میراث جهان اسلام ایسسکو ثبت کرد، همچنین پرونده ۵ اثر مجموعه زیارتی آستان حضرت معصومه (س)، پردیس مرکزی دانشگاه تهران، مسجد جامع بروجرد، شهر تاریخی اردکان و شهر تاریخی حریره هرمزگان تدوین شده است که امسال به ایسسکو (سازمان جهانی اسلامی برای آموزش و پرورش، علوم و فرهنگ) ارسال خواهد شد.

دولت سیزدهم و ثبت ۵۴ کاروانسرای تاریخی

ثبت کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث فرهنگی ملموس ایران از اتفاقات کم نظیر در عرصه فرهنگی بود، ثبت مجموعه ای زنجیره شکل از آثار بشری از اعماق تاریخ؛ پیش از این ایران با ثبت مجموعه باغ های ایرانی (۹ باغ) و قنات‌ها و کاریزهای ایرانی (۱۱ قنات) در فهرست جهانی نشان داده بود که هنر تمدن سازی ایرانیان در طول تاریخ در پهنه ایران زمین گسترده است، اما اکنون ثبت ۵۴ کاروانسرای ایرانی به بیست و هفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو بار دیگر به جهانیان نشان ایران سرزمینی از سرشار از تاریخ و تمدن با مردمانی هنرمند و خردمند است.

پرونده کاروانسراهای ایران، شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور است که البته از بین صدها کاروانسرا انتخاب شده‌اند و در توضیح ویژگی های آن در پرونده آن چنین آمده است «کاروانسراها یکی از مهمترین اَشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شده است. این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند و هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند. بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.»

«همچنین کاروانسراهای ایرانی مستقیماً درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بودند، به گونه‌ای که تأثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید.از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است. زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است.»

دیرگچین (قم)، نوشیروان (اصفهان)، پرند/قلعه سنگی(رباط کریم)، رباط شرف (سرخس)، سنگی انجیره (اردکان)، جمال‌آباد (میانه)، عباس آباد تایباد (تایباد)، فخر داوود (نیشابور)، شیخعلی خان (شاهین شهر)، مرنجاب (آران و بیدگل)، امین آباد (شهررضا)، گبر آباد (قمصر)، مهیار (شهررضا)، گز (دهستان گز)، کوهپایه (کوهپایه)، مزینان (داورزن)، ایزدخواست (آباده)، فخرآباد (بجستان)، سرایان (سرایان)، قصر بهرام (گرمسار)، آهوان (خاورشهر)، میامی (شاهرود)، عباس‌آباد (شاهرود)، میاندشت (شاهرود)، زین الدین (مهریز)، میبد (میبد)، فارسفج(تویسرکان)، خواجه نظر (جلفا)، دهدشت (دهدشت)، بیستون (بیستون)، گنجعلی خان (کرمان)، گویجه بل (اهر)، خوی (خوی)، صائین (نیر)، تی تی (سیاهکل)، باغ شیخ (ساوه)، زعفرانیه (سبزوار)، مهر (سبزوار)؛ ینگه امام (ساوجبلاغ)؛ بستک (بستک)؛ براز جان (برازجان)، خرانق (اردکان)، آجری انجیره (یزد)، افضل (شوشتر)، نیستانک (نائین)، چاه کوران (راور)، چمشک (پل دختر)، رشتی (اردکان)، تاج آباد (بهار)، ده محمد (طبس)، خان (خوی)، چهل پایه (طبس)، سعد السلطنه (قزوین) و رباط قلی (جاجرم)، ۵۴ کاروانسرا و رباطی هستند که در پرونده کاروانسراهای ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.

دولت سیزدهم و راه‌اندازی ۵۳ موزه جدید

طبق آمار از ابتدای دولت سیزدهم تا تیرماه ۱۴۰۲ میانگین ماهانه تعداد بازدیدکنندگان از موزه ها به بیش از ۳ هزار نفر رسیده است،که میانگین ۴۰ هزار بازدیدکننده در طول سال قبل را نشان می‌دهد این رقم از همه سالهای قبل بالاتر است.

همچنین در دو سال گذشته ۵۳ موزه به مجموعه موزه‌های کشور افزوده شده است، که ۱۰ موزه وابسته به وزارت میراث فرهنگی، ۲۶ موزه خصوصی و ۱۷ موزه غیروابسته مربوط به سایر دستگاه ها هستند و تعداد کل موزه‌های کشور به ۸۲۹ موزه است، یعنی در حال حاضر ۲۶۲ موزه وابسته به وزارت میراث فرهنگی، ۳۲۳ موزه غیروابسته مربوط به سایر دستگاه ها، ۲۰۹ موزه خصوصی و ۳۷ موزه مشارکتی در کشور فعالیت می‌کنند.

طبق گزارش‌های آماری در دو سال گذشته، ۴۲۷ اثر منقول، ۵۹۵ اثر غیرمنقول، ۳۰۲ اثر طبیعی و ۴۷۶ اثر ناملموس و در مجموع ۱۸۰۰ اثر در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

دولت سیزدهم و استرداد ۵هزار و ۳۳۶ شی تاریخی

در سال اول دولت سیزدهم ۲۹ اثر تاریخی از فرانسه، در ۶ ماه اول سال ۱۴۰۲ یک اثر تاریخی (نقش برجسته ساسانی) از انگلیس و در مهرماه ۳هزار و ۵۰۶ لوح هخامنشی از موسسه مطالعاتی شیکاگو آمریکا به ایران بازگردانده شد، روندی که موجی شادی و غرور را در جامعه فرهنگی ایران ایجاد کرد. اینکه دولت مردمی مدافع حقوق مردم در مجامع بین المللی است.

دولت سیزدهم در دو سال اخیر بارها در مجامع بین‌المللی مانند دادگاه لاهه استرداد این الواح را با اهتمام ویژه‌ پیگیری کرده و خواستار آن شده تا میراث‌ تاریخی ملت را به کشور برگرداند و نهایتا پنجمین محموله الواح در قالب ۳۵۰۶ لوح بسته‌بندی شده، پس از بیش از ۸۵ سال از سوی هیات ایرانی به کشور مسترد شد. این الواح به نسبت لوح‌هایی که در مراحل قبل وارد کشور شده اند سالم‌تر بوده و قابل خواندن هستند.

بی‌تردید می‌توان دستاوردهای دولت سیزدهم در حوزه میراث فرهنگی در سطح ملی و بین‌المللی را ناشی از تحول در رویکردهای کلان به این حوزه دانست، اینکه میراث فرهنگی به عنوان مولفه هویت ملی عاملی انسجام‌بخش و وحدت‌آفرین است و همبستگی ایجاد می‌کند و هر اقدامی که به حفظ و توسعه میراث‌فرهنگی و آثار تاریخی منجر می‌شود در صدر و اولویت وزارت میراث فرهنگی است.

از سوی دیگر دولت سیزدهم در عرصه بین‌المللی با دیپلماسی فعال برای استیفای کامل حقوق ملت ایران و استرداد همه اموال ملی در هر جای جهان، تلاش مجدانه ای داشته است، پیگیری چندین پرونده باز در فاصله کمتر از دو سال به نتیجه مطلوبی رسیده است و سایر پرونده‌ها در دستور کار وزارت امور خارجه، وزارت میراث فرهنگی و معاونت حقوقی ریاست جمهوری قرار دارد.

رونق در موزه‌ها، افزایش سواد میراثی، نهضت ملی برای حفظ و احیاء بافت‌ها و بناهای تاریخی و استرداد اشیای تاریخی از اروپا و آمریکا، نتایج همین رویکردهای بنیادین است، روندی که با افزایش تعداد موزه‌ها در سراسر کشور و بازدیدهای میلیونی از اماکن فرهنگی تاریخی در ۲ نوروز پیاپی آغاز شده که با استرداد بیش از ۱۷هزار قطعه دیگر از الواح هخامنشی از آمریکا در سال پیش رو، دوران پرثمر دیپلماسی پویا در عرصه فرهنگی در دولت سیزدهم را نوید می‌دهد.